The wokeing dead

Er is al veel inkt gevloeid over 'woke', maar daarbij ging het zelden over de geschiedenis van de term en waarom er zoveel betekenis aan wordt gegeven. Abbie Boutkabout graaft naar de oorsprong van een van de meest gegoogelde woorden van de afgelopen maanden en verklaart waarom de discussie ten dode is opgeschreven.

Toen de zwarte schrijver William Melvin Kelley in mei 1962 de New Yorkse metro nam, viel zijn oog op een affiche die mensen aanspoorde om de metrostellen proper te houden: This is your train, take care of it, las hij in 21 echte of verzonnen talen. Eén van de ‘vertalingen’ viel hem op: Hey cats, this is your swinging-wheels, so dig it and keep it boss. Het inspireerde hem om een stuk te schrijven voor de New York Times, getiteld If You’re Woke You Dig It.

Daarin schrijft hij dat woorden als ‘cool’, ‘dig’ en ‘fox’ hun betekenis kregen door zwarte Amerikanen, maar dat ze werden toegeschreven aan de zogenaamde beatniks uit die tijd, een stereotypering van jonge pseudo-intellectuelen die leefden naar de geest van Jack Kerouacs fictionele autobiografie On the Road. Maar, zo zegt Kelley, deze woorden werden echter uitgevonden door zwarte jazzmuzikanten en jongeren, en vonden hun weg naar de zwarte wijken. Later gebeurt het onvermijdelijke, zoals het zinnetje in de metro illustreerde: witte mensen nemen deze woorden over en claimen ze te hebben uitgevonden. Kelley voegde een lexicon bij zijn artikel waarin hij de betekenis van enkele woorden uitlegt. Helemaal onderaan staat een woord dat menig Twitteraar het schuim op de lippen doet krijgen: ‘woke’:

woke (adj.) well-informed, up-to-date (‘Man, I’m woke’).

Hoewel er indicaties zijn dat woke al veel vroeger werd gebruikt, was het in 1962 de eerste keer dat het woord in de Amerikaanse mainstream werd geïntroduceerd. De betekenis die Kelley aan het woord geeft, impliceert dat het een soort leuze was, iets wat jonge zwarte Amerikanen tegen elkaar zeiden om aan te geven dat ze ‘op de hoogte’ waren. Hij maakt niet duidelijk waarvan ze dan op de hoogte waren: van de ‘waarheid’, van trends, van ongelijkheid? Vermoedelijk dat laatste, want in diezelfde periode zit de Civil Rights Movement op haar hoogtepunt.

We spoelen vooruit, naar 2005. Funkzangeres Georgia Anne Muldrow schrijft en neemt een nummer op, getiteld ‘Master Teacher’. Het refrein bevat het zinnetje ‘I’d stay woke’. Muldrow brengt het nummer zelf nooit uit. Datzelfde jaar krijgt ze gezondheidsproblemen. Erykah Badu hoort het nummer en koopt het van haar over. In 2008 neemt Erykah Badu een nieuwe versie van ‘Master Teacher’ op voor haar iconische plaat New Amerykah Part One (4th World War). Badu laat de voorwaardelijke wijs uit het refrein vallen en maakt er het actieve I stay woke van. Dat nummer gaf de extra impuls aan de slogan #StayWoke zoals we die vandaag kennen: we moeten wakker blijven en ons bewust zijn van het structureel racisme, vooral in Amerika.

Toen in 2014 protesten uitbraken nadat een politieagent de zwarte tiener Michael Brown had doodgeschoten, kreeg de Black Lives Matter-beweging haar momentum. Als gevolg stak #StayWoke de plas over en zette ook in onze contreien voet aan wal.

Kopiëren, plakken, herverpakken

De strijd tegen ‘woke’ is zo oud als de straat. Ze heeft als doel om activisten in diskrediet te brengen en hun werk te delegitimeren, meer niet. Voor Vlaams rechts is ‘woke’ slechts een van de benamingen die ze gebruikt om iedereen die een doorn in het oog is te beschadigen. Andere etiketten die al gepasseerd zijn: allochtonenknuffelaar, gutmensch, poco, cultuurmarxist... De lijst gaat door.

‘Woke’ is slechts een van de vele termen die ontstaan zijn in de zwarte Amerikaanse cultuur, om vervolgens gecoöpteerd te worden door de witte mainstream. Jonge zwarte Amerikanen gebruiken de term al jaren als een oproep tot bewustzijn en actie. Is het dan niet ironisch dat Vlaams rechts klaagt dat activisten theorieën uit de VS importeren, terwijl ze zelf netjes een Grand Old Amerikaanse traditie kopieert: het doodmeppen van een term uit de zwarte Amerikaanse cultuur om er vervolgens een betekenis aan te geven die past in het eigen kraam.

Het copy-paste toepassen van het concept op niet-Amerikaanse situaties leidt tot een absurd ‘debat’. Het woord wordt vooral in negatieve zin gebruikt, en dit door mensen uit het hele politieke spectrum. Maar quasi niemand die ervan beschuldigd wordt woke te zijn – noch door rechts, noch door links – beschouwt zichzelf als woke. En geen van de vingerwijzers kan een eenduidige definitie van het woord geven.

Ondertussen worden er wel tientallen opiniestukken over geschreven, vaak gestoeld op valse tegenstellingen of wankele argumenten. Of er verschijnen groots aangekondigde maar mager uitvallende interviews, waarin twee stemmen er niet in slagen een noemenswaardig debat op de been te brengen. Om van de hysterie op sociale media nog maar te zwijgen. Op een bepaald moment tijdens de discussie eind september maakten meer dan 109.000 tweets ‘woke’ trending in België. Woke is goed voor clicks en traffic, maar niet voor een verdieping of verrijking van de grote maatschappelijke debatten.

Hollow Be Thy Name

Termen die gebruikt worden door activisten om sociale ongelijkheid aan te kaarten, worden doelbewust uitgehold en van hun betekenis ontdaan, en dat is een slimme strategie. Om een mondige en groeiende beweging onschadelijk te maken, moet je eerst haar taal vergiftigen. Dat rechts aan deze schadelijke framing doet, is een weerkerend fenomeen. Dat politici uit de rest van het spectrum hier als makke lammetjes achteraan lopen is in zekere zin ook voorspelbaar, maar het blijft een trieste zaak. Want het zorgt alleen maar voor nog meer versplintering. En die versplintering komt het hechte rechts goed uit.

Waar het progressievelingen om te doen is wanneer ze meehuilen met rechts is onduidelijker. Voor enkelingen onder hen geldt nu eenmaal: if you can’t beat them, join them. Zij zien er geen graten in hun integriteit op de helling te zetten om alsnog een zitje aan de tafel te krijgen. Sommigen willen rechts van munitie ontdoen, ook al schieten ze hiermee vooral in eigen voet.

Anderen willen de uitwassen aanklagen die ontstaan in de strijd om rechtvaardigheid. Daar valt zeker wat voor te zeggen. Elke beweging krijgt groeipijnen, zeker in de volatiele tijd waarin we ons bevinden. Maar er wordt nauwelijks tot geen ruimte gecreëerd om deze groeipijnen samen en sereen het hoofd te bieden. Waarom niet kiezen voor duurzame oplossingen zodat extravaganties niet of minder voorkomen en de beweging niet langer schaden?

Een vraag dringt zich op: Hoe kunnen we de verdeeldheid tegengaan? Een antwoord kan liggen in het ontwikkelen van een nieuwe taal, stelt Thomas Chatterton Williams. Een taal die zuiver en duidelijk is, en mensen kan overtuigen om hun ideeën bij te stellen. Die daardoor beschermd wordt en niet van betekenis ontdaan kan worden. Hoe die taal er kan uitzien is een taak voor linguïsten, maar het zou een goed beginpunt kunnen zijn. In zijn stuk uit 1962 observeerde Kelley al de volgende tendens: ‘By the time these terms get into the mainstream, new ones have already appeared. [...] A few Negroes guard the idiom so fervently they will consciously invent a new term as soon as they hear the existing one coming from a white’s lips.’

Want taal is machtig. Taal is zo machtig dat we allemaal – ondergetekende incluis – bladzijden vullen en spreken over dat wat eigenlijk niet bestaat. Taal heeft een ingebeelde vijand gecreëerd, een levende dode. Want wie noemt zich nu nog woke? Zwarte Amerikaanse jongeren en activisten die het gebruikten als mantra op marsen en betogingen, laten het woord steeds vaker voor wat het is. Niet alleen omwille van de huidige schadelijke framing errond. Er is ook de commodificatie van het woord die gebeurt in de brainstorm-rooms van marketingbedrijven. Denk maar aan de spot waarin model Kendall Jenner de heldin van de dag is als ze tijdens een mars een politieagent een Pepsi cola geeft. Zulke fiasco’s krijg je wanneer wokeness, maar ook diversiteit en inclusie louter performatief worden aangewend, enkel omdat het geld zou kunnen opleveren doordat je een grotere doelgroep aanboort.

Bij ons is het woord ‘woke’ nooit op dezelfde manier ingeburgerd geraakt zoals in de Verenigde Staten, totdat rechts zag dat ze er haar voordeel mee kon doen. Terwijl we ons laten afleiden door woke-bashen, praten we niet over de echte problemen. Over hoe we langzaam maar zeker onze sociale rechten voor onze ogen hebben zien afkalven. Hoe we verzand zijn geraakt in een maatschappij waarin racisme, misogynie en haat tegen moslims en trans personen doelbewust niet structureel aangepakt worden. Een samenleving waar de kloof tussen arm en rijk alleen maar breder en dieper wordt gemaakt. Enzovoort. Zoveel levensgevaarlijke problemen, zo weinig daadkracht.

Ondertussen is de eerste zelfhulpgroep bij wokeness al opgericht. In de Verenigde Staten kunnen slachtoffers van de ‘autoritaire ideologie van sociale gelijkwaardigheid’ bij Counterweight terecht voor emotionele en juridische ondersteuning. De organisatie onderhandelt ook met werkgevers over het personeelsbeleid. De Nederlands-Amerikaanse publiciste Ayaan Hirsi Ali en haar kompanen hebben dankzij de financiële steun van steenrijke conservatieven de eerste ‘anti-woke’ universiteit in Austin, Texas opgericht. Kimberlé Crenshaw bracht verhalen van docenten die in de Verenigde Staten tegengewerkt worden en hun studenten niet meer kunnen onderwijzen over racisme. De situatie zal eerst veel slechter worden voor ze weer een beetje beter wordt.

Om met de woorden van Rebecca Solnit te eindigen:

‘Woke died. Cool young people were not sad that Woke was dead, because he was no longer their word, and mean old people were not sad because they did not know he was dead.’

(Deze tekst verscheen eerder bij rekto:verso.)